Teknolojik ilerlemeler ve sektörel faaliyetler bir yandan endüstriyi geliştirirken diğer yandan küresel ısınma sorununu yaratarak mevsimsel düzensizlikler ortaya koyar. Dünya üzerindeki atıkların yalnızca % 1’i elektronik atık olmasına rağmen toprakta ve suda zararlı madde kirliliğinin % 70’ine elektronik atıklar sebep olur. Sürdürülebilir atık yönetimi;
- – Atığın üretimden itibaren azaltılması ve özellikleri bazında ayrılması,
- – Yaşamsal noktalarda belirli merkezlerde toplanması,
- – Transit depolarda çevreye zarar vermeden geçici olarak depolanması,
- – Geri dönüşüm süreçleriyle endüstriye geri kazanılması,
- – Doğa ve insan dostu şartlarda taşınması,
- – Uygun şartlarda yok edilmesi,
- – Bütün aşamaların denetim ve kontrolünü içeren bir süreç yönetimidir.
Endüstrideki değişiklikler ve doğal kaynakların azalması, doğa dostu cihazları ve malzemeleri daha önemli hale getirir. Çevresel faktörlerin önemi, üründeki elektronik geri dönüşümün yönetiminin sistematik hale getirilmesini gerektirir. Kullanımı tamamlanmış ürünlerin geri kazanımı, ekolojik anlamının dışında işlenmemiş ham maddenin kullanımı ve maliyetten tasarruf edilmesi sürecini de kapsar. İkincil olarak kullanım şansı bulunan malzemeler temel bir hammadde kaynağı haline gelir.
Elektronik Atık Nedir?
Atık, kullanıldıktan sonra atılan ve endüstride kullanım dışı kalmış her türlü maddedir. Elektronik atık diğer adıyla e-atık, kullanım ömrünü tamamlayan veya artık kullanılmayan elektronik cihazlar için kullanılan bir kavramdır. Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyalar (AEEE) adı verilen bu cihazlar; bilgisayardan ampüle, cep telefonundan ısıtıcıya, kurutma makinesinden tartıya, tansiyon aletinden kameraya kadar çeşitlilik gösterir. AEEE yönetmeliği gereğince elektrikli ve elektronik eşyalar şöyle gruplandırılır:
- – Küçük ev aletleri
- – Bilişim ve telekomünikasyon ekipmanları
- – Tüketici ekipmanları
- – Eğlence ve spor aletleri
- – Aydınlatma ekipmanları
- – Otomatlar
- – Elektrikli ve elektronik aletler
- – Oyuncaklar
- – İzleme ve kontrol aletleri
Elektronik Atıkların Çevresel Etkileri
Çevre kirliliğini hızlandıran nedenler genel olarak karbon ayak izi ve su ayak izi kavramları üzerinden açıklanabilir. Atmosfere salınan sera gazının, ölçülebilir karbondioksit miktarına karbon ayak izi adı verilir. A sınıfı elektronik cihazlar ve malzemeler kullanmak karbon ayak izini azalttır. Su ayak izi ise bir ürünün veya hizmetin üretilmesi sürecinde kullanılan toplam su miktarıdır. Bu tür atıkların içerisinde yer alan çevreye zararlı maddelerden bazıları aşağıdaki gibidir:
- – Basılı devreler ve kablolardan oluşan bromlu alev geciktiriciler
- – Üretim aşamasında temizlik amacıyla kullanılan klorlu solvent
- – Monitör, aküler ve pillerde bulunan kurşun
- – Ölçüm cihazlarındaki cıva
- – Ana kartlarda berilyum
- – Metallerin kaplanması işleminde kullanılan kadmiyum
Bahse konu maddeler insan sağlığını; hormonal fonksiyon bozukluğundan kansere, böbrek rahatsızlığından merkezi sinir sistemi hasarına, üreme dengesizliğinden bağışıklık sistemi bozukluğuna kadar birçok alanda tehdit eder.
Elektronik Atık Yönetiminin Faydaları
Endüstriyel sektörlerde doğa ve insan dostu elektronik atık yönetimi sistemleri kurmanın faydaları şöyle sıralanabilir:
- – Hizmet dışına çıkan elektronik malzemelerdeki değerli metaller geri kazanılarak tekrar üretimde kullanılır. Bu sayede kaynak tasarrufu sağlanır.
- – Sürdürülebilir kentler ve çalışma sahaları oluşturulur.
- – Atıklardaki zehirli maddeler çevreye zarar vermeden dönüştürülerek çevresel kirlenme önlenir.
- – Verimli toprak sahalarının kirlenmesi önlenerek atık alanları sınırlandırılır.
- – Sıfır atık kavramı ile ilgili çalışmalardaki başarı şansı artar.
- – Yeni iş imkânları ortaya çıkar.
Çevresel Faydalar
Atıklar çevreye doğrudan zarar veren kobalt, kurşun, baryum, cıva gibi yüzlerce maddeden üretilir. Doğada organik maddeler gibi çözünemeyen bu maddeler özel çöp statüsünde sistematik bir süreç izlenerek yok edilmelidir. Bu sayede e-atıklarda bulunan zararlı maddelerin, toprağa ve yer altı sularına sızması engellenir. Elektronik geri dönüşümünün en önemli yararı doğal kaynakların korunmasıdır. Değerli madenlerin ve malzemelerin geri kazanılması sayesinde çevre kirliliği önlenir ve sera gazı emisyonları azaltılır. Ayrıca tarıma elverişli verimli toprakların e-atıklarla dolması engellenir ve atık alanı ihtiyacı azalır. İşletmelerin iş süreçlerinde e-atık yönetimini uygulaması için Cadem Digital yenilikçi çözümler uygular. Bu kapsamda PLM danışmanlığı uygulamaları sayesinde, üretim ve tasarım süreçlerinde e-atıkların azaltılmasında danışmanlık yaparak sürdürülebilir bir gelecek için çevre ve insan dostu sistemler sunar.
Ekonomik Faydaları
Çevreye ve insana zarar veren elektronik atıkların geri dönüşümü, gruplandırmaların yapılarak yeniden kullanılacak maddeler haline getirilmesi sonucunda hammadde gereksinmesini azaltır. Bu sayede üretim maliyetleri düşer ve doğal kaynak ihtiyacı azalır. Geri dönüştürülen madenler ve malzemeler sayesinde enerji tasarrufu sağlanır. Elektronik geri dönüşümü, endüstriyel bir gereksinim olduğundan önemli sektörler yaratarak yeni iş imkânları sunar. Ayrıca geri dönüştürülen madenler sektörlerde ikinci bir piyasa oluşmasını sağlar.
Elektronik Atık Yönetimi Uygulamaları
Dünya Elektronik Atık Günü, e-atık konusunda farkındalık yaratmak ve geri dönüşüm uygulamalarıyla ilgili olarak 2018 yılından beri her yıl 14 Ekim’de kutlanır. E-atık yönetimi uygulamalarında ulaşılmak istenen amaçlar ise özetle aşağıdaki gibidir:
- – Doğa ve insan dostu yaşam alanlarının oluşturulması,
- – Geri dönüşüm süreçleriyle kaynaktan tasarruf sağlanması,
- – Süreç sonunda ortaya çıkan malzemenin çevreye en az zarar verecek şekilde tekrar kullanılabilir hale gelmesidir.
Eğitim ve Farkındalık
Günümüzde e-atıkların yönetimi uygulamaları kapsamındaki eğitim ve farkındalık süreci, bireysel ve kurumsal çabalar ve çözümler gerektirir. Bu kapsamda:
- – ALO 181 hattının kullanımının yaygın hale getirilmesiyle farkındalığın artırılması çalışmaları yapılabilir.
- – Toplu yaşam alanlarında elektronik atık noktaları oluşturulabilir.
- – Atık noktalarıyla koordineli aktarma merkezleri kurulabilir.
- – Yasa dışı e-atık malzemelerinin geri dönüşümünü engellemek için özen gösterilebilir.
- – Yeni bir elektronik malzeme edinildiğinde eskisinin üreticiye veya dağıtıcıya verilmesinin yöntemleri geliştirilebilir.
- – Sosyal medyada ve ürün reklamlarında e-atık yönetim süreçleriyle ilgili bilgilendirme yapılabilir.
Geri Dönüşüm ve Yeniden Kullanım
Birleşmiş Milletlerin E-Atık İzleme Raporu’nda belirtilen rakamlara göre 2021 yılında kişi başına düşen ortalama e-atık miktarı 7,6 kilogramdır. Aynı yıl bütün dünyada toplanan 57,4 milyon ton e-atık, yalnızca %14,7 oranında uygun şekilde toplanarak işlenmiş ve geri dönüşüm sürecine alınmıştır. Atık elektrikli ve elektronik malzemeler, özel işlem yapan tesislerde elle veya makinelerle kırılır. Ortaya çıkan atık; metal, kâğıt, plastik, maden, cam vb. gibi belirli gruplarda ayrıştırılır. Gruplara ayrılan parçalar geri kazanım tesislerine ulaştırılır ve geri kazanım ile yeniden kullanım sürecinin başlangıcı yapılır. E-Atıkların geri dönüştürme süreçlerinde izlenmesi gerek adımlar şöyle sıralanabilir:
- – Toplama işleminin standartlara uygun biçimde yapılması.
- – Ağır metallerin çevreye ve insana zarar vermeyecek şekilde güvenli alanlarda depolanması.
- – Ayırma sürecinin elle yapılarak
- – Sökme ve parçalama işlemlerinin denetlenmesi
- – Mıknatıs kullanılarak metallerin
- – Su kullanılarak plastik ve cam atıkların ayrıştırılması
- – Metal ve plastik grupların üretim tesislerine gönderilmeden önce yeniden şekillendirilmesi.
Tasarım ve Üretim Süreçlerinin Optimizasyonu
Doğru kullanım yeri bulunduğunda hammadde olan, yanlış kullanıldığında ise doğa ve insana zarar veren maddeler ortaya çıkaran elektronik atıkların, tasarım ve üretim sürecinde sistematik olarak belirli kısıtlarla optimizasyonu gerekir. Hem çevresel hem de ekonomik faydaları arttırmak üzere, yapay zekâ destekli atık ayrıştırma sistemlerinin yaygın hale gelmesi üretim aşamasından itibaren zararları azaltır.
Elektronik cihazlar üretim sürecinde; kablolar, yongalar, devreler, cam, çelik, plastik, alüminyum ve bakır parçalardan oluşur. Bu parçaların oluşumunda ise bakır, altın, gümüş ve paladyum gibi değerli metaller kullanılır. Üretim elemanlarının testleri, analizi, geri dönüşümden dönen parçaların kullanımı, yapay zekâdan destek alındığında üretim sürecindeki girdilerle kaynak tasarrufu sağlar. Ayrıca e-atık yönetiminde kamu ve özel sektör ortaklığı ile kurulacak entegre bir sistemle Atık Borsası, tüm süreçte optimizasyon yapılması olanaklarını arttırır. Çözüm ortaklarına her zaman yenilkçi bir yaklaşımla gelen Cadem Digital ise e-atık yönetiminde etkili çözümler sunar. Cadem Digital, 3DEXPERIENCE uygulaması sayesinde üretim ve tasarım süreçlerinde e-atıkların azaltılmasında danışmanlık yaparak çevre dostu firmalar için nitelikli bir rekabet gücü yaratır.
Önceki yazımıza https://cademdigital.com.tr/life-cycle-assessment-lca-rehberi-urunlerin-cevresel-etkisinin-analizi/ linkinden ulaşabilirsiniz.